Hoa đại, hoa sứ, hoa của mâu thuẫn, hoa của ai?
Việc quan trọng tiếp theo sau khi căn nhà đã xây xong là "trồng cây gì?". Trồng cây gì không cần ra quả (ăn chẳng bao nhiêu mà đến khổ với trẻ con), cây gì dáng cao thanh, đỡ phải tưới mà lá vẫn xanh và hoa đẹp, nếu thơm thì càng tốt.
Ứng viên sáng nhất chính là cây hoa đại.
Cứ xem qua ảnh của các nhà vườn đã thấy muốn trồng cả một vườn: những phiến lá bầu bầu thon dài, xanh như bôi mỡ; những chùm hoa trắng cánh dày nở nang, giữa có tỏa vàng rắc phấn.
Hoa đại thơm nữa chứ, "và cả làm thuốc nữa cơ!" - một người reo lên, cộng điểm cho loài cây gần như hội tụ mọi đức tính.
Thế nhưng cuối cùng cái cây hoàn hảo ấy bị gạt ra ngoài. Lý do không nên trồng cũng mạnh ngang với lý do nên trồng.
Đại, hay sứ, hay champa, là thứ hoa mà người Việt ta quá quen và người Lào lại càng quen hơn nữa vì đó là quốc hoa Lào.
Thế hệ những người sinh những năm 1960, 1970 hẳn đều biết bài hát: "Hoa đẹp champa đã bao đêm ngày, hoa đây người đấy. Hoa vẫn ngạt ngào thơm ngát mùi hương tháng năm còn vương...".
Tìm hiểu vì sao nên trồng và không nên trồng loài hoa này, "tiện" nhất có lẽ là vào chính trang của Hàng không Lào - Lao Airlines - với những chiếc máy bay có vẽ bông hoa đại trắng nhụy vàng lá xanh hiền hậu.
Dân gian Lào có truyện Champa Si Ton, kể về bốn chàng hoàng tử con một ái phi khi mới ra đời đã bị hoàng hậu hãm hại.
Bà hoàng hậu này mãi mới giết được bốn đứa trẻ, nhưng từ bốn ngôi mộ mọc lên bốn cây đại nở hoa thơm ngát. Hoàng hậu cho chặt hết, cột cành vào đá thả xuống đáy sông, nhưng thần Naga giúp chúng nổi lại trên mặt nước.
Có hai thầy trò nhà tu đi ngang, thấy cành cây trôi trên sông lá vẫn tươi và hoa vẫn thơm, bèn ngắt thử thì bên trong có dòng máu chảy ra.
Họ biết là "bất thường", bèn đốt hết thành tro rồi rảy vào một thứ nước thiêng. Từ đống tro ấy bốn chàng hoàng tử hiện lại nguyên hình.
Kết cục tiếp theo không đọc ta cũng đoán ra. Điều cần nói ở đây là phẩm chất của cây đại/champa: bất tử, mãnh liệt.
Về nghĩa đen, ai từng trồng đại đều đã biết, một cành đại trông như chết rồi, để lăn lóc cả tháng, ấy thế cắm xuống đất một thời gian đã thấy nảy lá xanh và nở hoa.
Hình như những hoa nào vừa trắng trong lại vừa có mùi hương đều được gán cho tình yêu/trinh nữ/thánh thiện.
Theo một bài viết trên trang của vườn Thực vật Pha Tad Ke, người Lào nói champa/hoa đại là thứ hoa mọc lên từ tro cốt của hai người yêu nhau. "Dáng vóc thành, cành nhánh thẳng của cây gợi đến đức hạnh và niềm tin của họ.
Mùi thơm dịu ngọt gợi lại nỗi nuối tiếc còn mãi. Màu trắng của những bông hoa không nhị đực nhụy cái thể hiện sự trong trắng của tình yêu".
Tình yêu mà như thế nghe là đã thấy "không vui". Trong tiếng Thái, hoa này gọi là lan thom, đọc hơi giống ranthom có nghĩa là "đau buồn". Vậy là, cứ để dân gian bẻ lái kiểu "cầu dừa đủ xài" như thế, loài hoa vô tội đã trở thành biểu tượng của bất hạnh, của tình yêu bị cấm, tình yêu vô vọng.
Nhưng dân gian như một thứ nước, vào bầu thì tròn, vào ống thì dài, kiểu diễn giải nào cũng vừa vặn và (có vẻ) hợp lý.
Sự mâu thuẫn của dân gian trước cây đại càng tỏ rõ khi đụng đến thế lực nào làm chủ nó. Theo một bài viết trên Laotiantimes, ở miền nam Lào, người ta tin rằng dùng nước ướp hoa đại là đuổi được phi pop - một thứ ma nữ rút ruột. Còn ở bắc Lào, các vị thầy dùng hoa đại đỏ để bảo vệ bộ tộc khỏi quỷ dữ.
Trong khi đó theo dân gian Malay, mùi thơm hoa đại báo hiệu hiện có con ma hút máu pontianak lẩn quất; thậm chí tới năm 2021 vẫn còn trang đăng một mẩu tin rằng một anh lính gác trong đêm thấy lờ mờ một bóng hình đi kèm hương hoa đại nồng nàn, và anh khẳng định đó chính là con ma pontianak! Khi ai đó định trồng một cây đại trong vườn, thể nào cũng có người xua tay bảo không nên vì đó sẽ là nơi ma trú ngụ.
